Dijital Nezaket

Teşekkür etmek, özür dilemek ve rica etmek… Bu üç kavram, nitelikli ilişkiler kurmanın ve mutluluğun formülü gibi. Psikologlar, yaşam koçları ve kişisel gelişim uzmanları da temelde bu üç kavramın insan ilişkileri için vazgeçilmez öneminden bahsederler.

Bu kavramlar aynı zamanda nezaket ve görgü kurallarının da temelini oluşturuyor. Birbirimizi yeterince takdir ettiğimizde, hatamızın ardından özür dilediğimizde, bir şey isterken nazikçe rica ettiğimizde sanki toplumsal pek çok sorun kendiliğinden hâllolacak gibi görünüyor.

Kimse kabalık ettiği için cezalandırılmaz ve kimse teşekküre vergi ödemez; nezaketin sınırları kanunla belirlenmemiştir. Bununla birlikte hem toplumun düzeni hem de kişiler arası sağlıklı iletişim için nazik, ince ve saygılı olmak vazgeçilmez prensiplerdendir.

Genelde bu kavramları çocukluk döneminde ailelerimizden öğreniriz ancak internetten, insanları gözlemleyerek, sorarak, okuyarak, araştırarak da görgü ve nezaket seviyemizi yaşam boyu artırabiliriz.

Yaşamın Her Alanında Nezaket

Nezaket kelimesinin sözlük anlamı, “başkalarına karşı saygılı ve incelikle davranma, kaba davranmama, incelik, naziklik” şeklinde verilir. Toplumsal yaşamın her alanında ve bireysel ilişkilerin sağlıklı olarak yürütülmesinde nezaket kuralları oldukça önemlidir. Başta saydıklarımızın yanında insanlarla yüksek sesle konuşmamak, konuşurken karşımızdakilerle göz teması kurmak, onur kırıcı davranışlardan kaçınmak, başkalarının haklarına saygılı olmak akla gelen ilk nezaket kuralları olarak sıralanabilir. Nadiren farklılık gösterse de bu kurallar evrenseldir.

Görgü ve nezaket kuralları, sosyal hayatımızda uymamız gereken kurallar bütünüdür. İletişimden tavra, bakıştan beden diline kadar pek çok şeyi kapsar. Yüz yüze iletişimde, ziyaret esnasında, kılık kıyafet seçiminde, sofrada, iş yerinde ve protokol meclislerinde dikkat etmemiz gereken bazı nezaket kuralları vardır. Ancak bu yazının okurlarının zaten günlük hayatta fazlasıyla nazik olduğunu düşündüğümüz için konumuz bu ortamların değil; dijital dünyanın nezaket kuralları!

Netiket

İnternetle birlikte hayatımıza yepyeni kavramlar girmeye başladı. Selfie, emoji, kripto para, metaverse… bunlardan sadece birkaçı! Farkında olmadan rüzgârına kapıldığımız bu internet dünyasında, belki de üzerinde pek düşünmediğimiz ama yeniden tanımlanması gereken bir kavram daha var: Netiket! Namıdiğer dijital görgü kuralları.

İngilizcede görgü kuralları “etiquette” kelimesiyle karşılanıyor. İşin içine çevrimiçi iletişim girince bu kelime ağ anlamına gelen ve çevrimiçi ağları ifade eden “net” kelimesiyle bir araya geliyor ve ortaya -henüz emoji ve selfie kadar sahiplenilmese de- yepyeni bir kelime çıkıyor: “netiquette.” Deli ve Dahi filmini izleyenler hatırlayacaktır, Oxford sözlüğünü hazırlayan ve sözlüğü tamamlayamayacağı için üzülen James Murray’ye arkadaşı Frederick şunu söyler: “Kaç yeni kelime eskilerini yerinde tutuyor? Tasarlanması gereken şeyler için kaç yeni kelime var? Hiçbir dil sürekli aynı kalmaz James! Yaşamdan ötesine dayanmıyorsa…”

Netiket kavramı dilimize yerleşir mi bilmiyorum; ancak dijital görgü kurallarının tartışılması, tanımlanması ve bu konuda farkındalık oluşturulması şart! İşte bu yazı tam da bunun için var. Dijital dünyada kendimizi daha güvenli ve huzurlu hissetmek için…

Nedir Bu Netiket?

Etiket (etiquette) temel anlamıyla sosyal kodları temsil ediyor. Netiketse internetteki görgü ve nezaket kurallarını. Reel yaşantımızın her alanında nasıl belirli kurallar çerçevesinde yaşıyorsak sanal dünyalarda da bu görgü kurallarına uygun bir yaşam tarzı belirlememiz gerekiyor. Netiket; e-posta, sosyal medya, çevrim içi sohbet, forumlar, web sitesi yorumları, çok oyunculu oyunlar ve diğer çevrim içi diğer iletişim türleri gibi internetin çeşitli platformlarının tamamını kapsıyor.

Dijital nezaket, çevrim içi platformlarda gerçekleştirdiğimiz tüm faaliyetlerimizde diğer insanların kimliğine ve inandığı değerlere saygı duymak, fikirlerini önemsemek, küçümsemeden, ötekileştirmeden veya aşağılamadan herkese eşit bir şekilde yaklaşabilmeyi gerektiriyor. Elbette yakın bulduğumuz bir görüş, yahut düşünce bizi kendisine daha fazla çekecektir ama bu durum kesinlikle diğer bakış açılarının yanlış olduğu ya da daha az nezaketi hak ettiği anlamına gelmez.

Sanal Kimliğimiz

İnternet, toplumun sanal bir uzantısıdır ve kullanıcıları, bilinmeyen bir dünyadan ışınlanan kimseler değildir. Aile ortamında, şehrimizde, alışveriş merkezlerinde, otoparkta, toplu taşıma araçlarında gördüğümüz insanlar oluşturur bu topluluğu. Dolayısıyla bu insanlar, günlük hayattaki davranışlarını oraya da yansıtacaklardır. Bu yüzden online yardımlaşma-dayanışma blogları olduğu kadar, nefret söylemini ya da çocuk istismarını yayan internet sayfaları da var. Bu açıdan bakıldığında çevrim içi ortamdaki hırsızlık, taciz ve zorbalıkla; gerçek hayattaki muadilleri arasında pek de bir fark yok aslında.

İnsanların pek çoğu, dijital dünyayı kendilerine yeni bir kimlik oluşturmanın en uygun zemini olarak değerlendiriyor. Bu da beraberinde bazı insanların daha kontrolsüz davranmalarını getirebiliyor. Bazı durumlarda bu dijital mecralarda tahammülsüzlük, eleştiriye kapalı olma, empati yoksunluğu, farklı fikirlere kapalılık şeklinde tezahür edebiliyor. Bu bakımdan dijital mecralardaki kimliklerimizin, gerçek hayattaki kişiliklerimizden pek de ayrı olmadığını söyleyebiliriz. Onun için interneti, anonimlik perdesi kalksa da pişman olmayacağımız şekilde kullanabilmemiz gerekir. Özetle, iyi bir netiket, internette hem bize hem de diğer insanlara fayda sağlar. Olumsuz bir mesaj yerine pozitif bir yorum göndermek, bir başkasının gününü güzelleştirebilir.

En Başarılı Ülke Hollanda

Microsoft tarafından 2016 yılından beri yürütülen ve 30’dan fazla ülkede 58 binin üzerinde kişinin katılımıyla gerçekleştirilen Microsoft Dijital Nezaket Araştırması’nın 2021 sonuçlarına göre nezaket konusunda en başarılı ülkeler sırasıyla Hollanda, İngiltere, ABD, Singapur ve Tayvan.

Araştırma kapsamında insanlara dijital mecralarda ne kadar zaman geçirdikleri, bu zaman diliminde nezaket kurallarına ne kadar riayet ettikleri ve siber zorbalığa maruz kalıp kalmadıkları soruldu. Tüm dünyada yaşanan pandemi süreci nedeniyle insanların dijital ortamlarda daha fazla vakit geçirdiğini göz önünde bulundurduğumuzda, araştırmanın daha önemli hâle geldiğini söyleyebiliriz. Çünkü dijital mecralara ayrılan zamanın artması, sanal dünyada yaşanan sorunlarla ilgili daha fazla veri elde edilmesi demek.

Panlamanın karşılaşılan risklerin türüne ve yaşanma sıklığına göre yapıldığı araştırmada Türkiye, 2020 yılında 25 ülke arasında 16. durumdayken, 2021 yılında ise 32 ülke içinde 17. sırada yer aldı. Puan yükseldikçe nezaketin azaldığı araştırma sonuçlarına göre Türkiye; Kolombiya, Şili, Peru ve Vietnam’ın ardından en çok gelişme gösteren beşinci ülke oldu.

Araştırma, online nezaket kurallarına en çok uyanların, 13–17 yaş aralığındaki genç kullanıcılar olduğunu ortaya koydu. Öte yandan araştırma kapsamında her on kişiden dördü siber zorbalığa maruz kaldığını ifade etti. Kullanıcıların siber zorbalık gibi durumlarla karşı karşıya kaldıklarında ortaya koydukları savunma şekli ise karşılarındakini engellemek!

Netiket Kuralları

2016’dan beri yürütülen ve 30’dan fazla ülkede 58 binin üzerinde kişinin katılımıyla gerçekleştirilen Microsoft Dijital Nezaket Araştırması, online nezaket kurallarına en çok riayet edenlerin, 13–17 yaş aralığındaki genç kullanıcılar olduğunu ortaya koydu.

Çok Üyeli Sanal Gruplar

• Çok üyeli Whatsapp ve mail gruplarında şahsi mesajlarla konu uzatılmamalı, birebir sohbetlerden kaçınılmalıdır.
• Genele yapılan duyuru üzerine akla gelen özel sorular grup içinde paylaşılmamalıdır.
• Grubun konusuyla alakasız, ticari paylaşımlar yapılmamalıdır.
• Grup oluştururken gruba üye yapılacak kişiler daha önceden bilgilendirilmelidir.
• Emoji kullanıp kullanmama kararını vermek için iletişim kurulacak kişiyle ilişkinin resmî ya da gayriresmî olması temel kriterdir. Profesyonel yazışmalarda emoji kullanılmamalıdır.
• Bir başkasının yeni doğan çocuğu, hamileliği ya da evliliği ile ilgili haber verme amaçlı paylaşımlar yapılmamalıdır. Bu haberleri arzu ediyorsa alakalı kişiler kendileri paylaşmalıdır.
• Belli bir amaç için kurulmuş, her çeşit insanın bulunabileceği mesaj gruplarında siyaset, etnik köken, inanç, futbol takımları veya konseptin dışında herhangi bir konuyla ilgili yorum yapılmamalıdır.
• Gelen mesaj veya aramalara hemen cevap verilemese de mümkün olan en kısa sürede geri bildirimde bulunulmalıdır. O anda meşgul olmak, geri dönmeme sebebi olmamalıdır.
• Grup yazışmalarında olası tartışmaların özelleştirilmesine ve kişiselleştirilmesine yol açılmamalıdır.
• Bazı platformlarda ilgi alanına özel kapalı veya açık gruplar kurulabilmektedir. Bu tür gruplarda kurallar ve kısıtlamalar önceden belirlenmeli ve paylaşımlar bu özel kural ve kısıtlamalara dikkat edilerek yapılmalıdır.
• Uzmanların tavsiyesine göre, mahremiyetlerine saygının gereği olarak 13 yaş altı çocukların fotoğrafları genel gruplarda paylaşılmamalıdır. Diğerleri ise izin alınarak paylaşılmalıdır.
• İzinsiz, bilgi vermeden grup araması yapılmamalıdır.
• Yorumlar; anlaşılır bir dille ve dilbilgisi kurallarına riayet ederek, özenle yazılmalıdır. Gerekmedikçe büyük harf kullanılmamalıdır. Mesajlar gönderilmeden evvel okunarak yanlışlar düzeltilmelidir.
• Genel kitlesin anlayamayacağı kısaltmalardan kaçınılmalıdır.

Çevrim İçi Toplantılar

• Online görüşmelere, telefon ve ortam sesleri kapatılarak girilmelidir.
• Özel bir sebep olmadıkça online toplantılara kamera açık olarak katılmalıdır.
• Görüntülü bir toplantıda gereğinden fazla hareket etmek, diğer katılımcıların dikkatini dağıtabilir. Bu konuda hiçbir açıklama yapmadan yürüme, araba kullanma, evi toplama gibi davranışlar hem toplantıya gereken nezaketi göstermeme anlamına gelir hem de katılımcıların dikkatini dağıtır.
• Toplantılarda ansızın bağlantısı kesilen ya da izah etme fırsatı bulamadan ayrılmak zorunda kalan kişi/ler hakkında yorum yapılmamalıdır. Arkadan konuşma ve dedikodu hemen her kültürde kabul edilemez, nahoş davranışlar arasında yer almaktadır.
• Online toplantıyı yöneten kişi/ler, önceden plan yaplamı; toplantı uzun sürecekse belli aralıklarla mola vermelidir.
• Toplantı esnasında su, çay, kahve haricinde toplantı atmosferini bozacak, katılımcıların dikkatini dağıtacak şeyler yenilip içilmemelidir.
• Bazı online toplantılar, kendine has bir atmosfere, samimiyete sahip ve yazılı olmayan kuralları, düzenleyen kişiler tarafından daha önceden belirlenmiş olabilir. Bunun yanında bazı toplantılar da birtakım davranış modellerini, alışkanlıkları kaldıramayacak kadar resmîdir. Bu türlü toplantılarda, organizyonu yapan yahut oturumu yöneten kimselere önceden haber vermeden yahut o esnada mesaj gönderip izin istemeden ayrılmak oldukça kaba bir davranış olarak algılanabilir. Katılımcı sayısının yüksek olduğu toplantılarda kimsenin böyle bir beklentisi olmayabilir. Ancak küçük gruplarda daha önceden haber vermek, bir incelik göstergesidir.

E-postalar

• E-posta yazarken kişisel mesaj atılmadığının bilincinde olunmalı, gereksiz ifadelerden kaçınılmalı ve net bir anlatım tercih edilmelidir.
• E-posta hesaplarının resim ve belge ekleme, doğrudan iletme, referans belirtme gibi pek çok özelliği bulunuyor. Bunları öğrenmek ve gerekli yerlerde kullanmak, online nezaket için oldukça önemlidir.
• İnternet ortamında yer alan uzunca bir metin ya da belge e-posta ekinde gönderilmemeli; ilgili metnin konusu belirtilip erişilebilmesi için sanal adresi verilmelidir.
• Konusu talep olan sanal iletişimlerde iyi bir kapanış cümlesi tercih edilmelidir. Görüşmenin içeriğine ve tarafların samimiyetine göre nezaket çerçevesinde farklı alternatifleri değerlendirebilirsiniz.

Sosyal Medya

• Sosyal medya kanallarında mümkün mertebe başkalarını üzeceği düşünülen paylaşımlar yapmaktan kaçınılmalıdır. Herhangi bir etnik, dinî veya siyasi grubun yanı sıra; farklı hastalıklarla mücadele eden, belirli bir konuda hassasiyeti olan kişileri üzecek veya tahrik edecek içeriklerden imtina edilmelidir.
• Çevrim içi platformlarda, kişilerle bağlantı kurmak için ısrarcı olmak doğru değildir. Sanal ortamlar, reel hayatın bir nevi yansımasıdır. Sokakta karşılaştığımız insanlara bize fotoğraf albümlerini göstermesi konusunda ısrarcı olamayacağımız gibi, sosyal medyada karşımıza çıkan her profili de bizimle bağlantı kurmaya zorlayamayız.
• Gerçek hayatta olduğu gibi dijital hayatta da insanların keyfini kaçırmak ya da münakaşa başlatmak için alaycı söylemlere sarılan, insanlara hakaret eden, manipülasyon yahut tahrik amacı güden paylaşımlar yapan, nefret pompalayan kimseler vardır. Bu kişilerin paylaşımlarına, yorumlarına, mesajlarına kulak asmamak; bu kişileri mümkün olduğunca görmezden gelmek, onların farkında değilmişçesine davranmak yerinde bir tutum olacaktır.
• Sosyal medya, dolandırıcılık amacı güden kişilerin de gözde mecralarındandır. Bu nedenle maddi yardım ve bağış istekleri ile ilgili gönderiler hakkında iki kez düşünülmelidir. Gerekli araştırma yapılıp mesajın kaynağı tespit edilmeden yardım/bağış yapılmamalıdır.
• Toplu çekilen bir fotoğraf sosyal medyaya yüklenmeden ve etiketlenmeden önce mutlaka fotoğrafta görünen kişilerin müsadesi alınmalıdır.
• Sosyal medyada yapılan her yoruma cevap vermek mümkün olmayabilir; bununla birlikte elverdiğince müspet yorumlara teşekkür etmek için çaba harcanmalıdır.
• Bir başkasına ait yazı ya da görsel kullanılırken muhakkak izin istenmeli ve kaynak belirtilmelidir.

Telefon Görüşmeleri

• Mesai saatlerine uygun şekilde arama yapılmalı ve mesaj gönderilmelidir. Genel olarak nezaket çerçevesinde yapılacak görüşmeler için bütün dünyada kabul kabul gören saatler, 10:00-22:00 arasıdır.
• Görüşülen kişi yakın akraba dahi olsa önceden haber vermeksizin görüntülü arama yapmak nezaket açısından uygun değildir.
• Bir başkasının telefon numarasını, ilgili kişinin müsadesi olmadan paylaşmak doğru değildir.
• Kendisiyle ilk kez iletişim kurulacak kimseleri aramadan önce mesaj göndermek ve arama talebini dile getirmek nezaketli bir davranış olacaktır.
• Gelen aramalara cevap verilmediğinde nazik bir mesajla geri dönüş sağlanmalı ve muhatap ilk fırsatta aranmalıdır.

Türkiye Bilişim Vakfı’nca Belirlenen Netiket Kuralları:

• Düşüncelerinizi dile getirirken olumlu yaklaşmanın ve nazik ifadeler kullanmanın sağduyunun gereği olduğunu aklınızdan çıkarmayın.
• Tartışmaların özelleşmesine ve kişiselleşmesine müsade etmeyin.
• İnsanları duygusal yönden zedeleyecek ve rahatsız edecek paylaşımların yayılmasına fırsat vermeyin.
• Size gelen bir e-postayı başkasına aktarmak istediğinizde, bu iletiyi size gönderenin buna rıza gösterip göstermeyeceğinden emin olun.
• Bilgilendirmek ve gelişmelerden haberdar etmek için elektronik bülten göndermek istediğinizde, gönderdiğiniz kişinin bu dağıtım ya da duyuru listesinde kalıp kalmama isteğini ilk duyurunuzda belirtebilmesini sağlayın.
• Kalma isteği göstermeyenleri bir daha rahatsız etmeyin.
• Bir web sitesinde yer alan uzunca bir metin ya da belgeyi e-posta ekinde göndermeyin! Bu metin ya da belgenin adresini ve konusunu belirtip, erişim sağlanabilmesi için sanal adresini vermekle yetinin.
• İleti trafiğini gereksiz yere yoğunlaştıran gönderimlerde bulunanları uyarın.
• Israrcı olanlara karşı alınması gereken yasal önlemlerin oluşmasına katkı yapın ve yaptırımların uygulanmasına destek olun.
• Her zaman yanıtladığınız iletinin konu başlığını koruyarak yanıt verin.
• Düşüncelerinizi yanlış anlaşılmalara yol açmayacak düz, yalın, anlaşılır ve etkili bir üslupla aktarmaya çalışın.
• Tartışma listelerinde daha önce değinilmiş konulara ek bir katkı sağlamayacaksa tercihinizi paylaşım yapmamaktan yana kullanın. Ortaya çıkmış bir sonucu görmezlikten gelerek kendi düşüncenizi kabul ettirmeye çalışmayın.
• Gereksiz yere büyük harflerle yazışmaktan, sık sık özel simgeler, emojiler kullanmaktan; esprili ya da alaycı anlatımlardan kaçının.
• Başkasının veri kaynaklarını, düşüncelerini ve yazılımlarını kendinizinmiş gibi sahiplenmeye kalkışmayın.
• Başkalarının kişilik haklarına ve özel yaşamına saygılı olarak kişilerle ilgili karalayıcı yorumlarda bulunmayın.
• İnternet ortamının sağladığı olanakların yasadışı biçimde insanlara zarar verme, başkalarının işlerini engelleme, gizli ve kişisel bilgilerini ele geçirip yararlanma; her türlü sahtekârlık, yolsuzluk, dolandırıcılık ya da hırsızlık gibi kötü amaçlı kullanımına yol açmayın ve göz yummayın.
• Kendinizin ya da temsilcisi olduğunuz ürün ve hizmetlerin reklamını yapmayın.

Üslubumuz Kimliğimizdir

Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’ye ait olduğu söylenen bir söz var: “Her şey incelikten, insan kabalıktan kırılır.” Bazen en büyük hakikatleri kötü bir üsluba feda edebiliyoruz. Kötü üslup, en basit hakikatlerin bile hazmını zorlaştırabiliyor. Birbirimizi anlayabilmek, iletişim ve diyalog kurabilmek için de kendimizi doğru ifade etmeye, görgü ve nezaket kurallarına dikkat etmeye ihtiyacımız var. Hangi ortamda bulunursak bulunalım; ev, okul, ofis, mağaza ya da dijital dünya… Her yerde, her zaman nezaket dilini konuşabiliyor olmalıyız. Her Şey, Her Yerde, Aynı Anda filmini izleyenler Waymond’un şu cümlelerini hatırlayacaktır: “Kibar olduğum için saf olduğumu düşünüyorsun; belki de öyleyim. Bu stratejik ve gerekli. Bu, benim savaşma biçimim! Bildiğim tek şey, nazik olmamız gerektiği. Lütfen, nazik olun.”

Biz de ondan ilhamla diyelim; dijital dünya da dahil olmak üzere, lütfen nazik olalım!