Görene kadar bu ürüne ihtiyacım olduğunu bilmiyordum! Sosyal medyada reklamı yapılan birçok ürün için kullanılan bu cümle, âdeta çağımızın gereksiz tüketim hastalığının özeti. Ürünlerdeki çeşitlilik, farklı seçenekler sunması bakımından faydalı olsa da reklamlar, gereksinim duymadığımız birçok şeyi “temel ihtiyaçlar” olarak hayatımıza sokmayı başarıyor.
Dünyadaki en kapsamlı iletişim biçimlerinden biri olarak kabul edilen reklamlar bizleri evimizde, iş yerimizde; sokakta yürürken, yemek yerken, film izlerken, kısacası her mekânda ve her an bombardımana tutuyor. Üstelik bizi sürekli tüketmeye teşvik eden bu bombardımandan kaçmak hiç de kolay değil! İnanç, davranış ve alışkanlıklarımız üzerinde büyük etkisi olan reklamlardan sakınmak zor olsa da reklam dilini doğru okuyarak bilinçli tercihlerde bulunmak ve nitelikli seçimler yapmak mümkün.
Tüketim kültürünün en etkili araçlarından biri olan reklamlar, teknik ve estetik imkânlar aracılığıyla, bireyleri istenilen yönde manipüle edebiliyor. Teknolojinin gelişimi ile reklamcılık da farklı bir boyuta geçerek hayatımıza daha çok etki ediyor. Geçmişte televizyon ve radyolar aracılığı ile insanlara ulaşan reklamlar, günümüzde bu iletişim araçlarının yanı sıra internet sayesinde hemen herkese erişiyor. Gün içinde akıllı telefonumuz ya da bilgisayarımızda harcadığımız saatler düşünülürse, gizli veya açık ne kadar reklama maruz kaldığımız daha iyi anlaşılacaktır. Üstelik gelişmiş algoritmalara sahip uygulamalar sizden aldığı her türlü veriyi inceleyerek karşınıza “tam da ihtiyacınız olan” reklamları çıkartırken tüketimden kaçmak günden güne zorlaşıyor. Fakat ihtiyaçlarınızı doğru tanımlayarak gereksiz alışverişten kurtulabilirsiniz.
Kontrol Reklamlarda Değil Sizde Olsun
Şirketlerin satış ve pazarlama bağlantılarının temeli “Demand Generation” (Talep Oluşturma) üzerine kuruludur. “Talep oluşturma sanatı” olarak tanımlanan reklamlarsa açık ya da örtülü bir biçimde sizi sürekli tüketmeye teşvik ediyor. Bilinçli tüketiciler kontrolü reklamlara bırakmak yerine ihtiyaçlarını doğru tanımlayarak gereksiz tüketimden kaçınabilir. Örneğin reklamlar sizi 12 kilogramlık bir çamaşır makinasına ihtiyacınız olduğuna ikna etmeye çalışırken, ortalama bir aile için 5-7 kilogramlık bir çamaşır makinasının yeterli olacağını bilmek, sizi yanlış bir alışverişten kurtarır. Kontrolü ele almanın bir diğer yolu da alacağınız ürün hakkında tecrübelerden yararlanmaktır. Bugün birçok internet sitesi, ürünler hakkında yapılan puanlama ve yorumları müşterilere sunuyor. Ayrıca benzer ürünleri kıyaslayan birçok platform da mevcut. Tüm bu bilgi havuzunu doğru değerlendirmek doğru alışveriş yapmanıza katkı sağlar. Şirketler ürünlerini pazarlarken hitap ettikleri kitleyi iyi analiz eder, farklı ve yeni kanallardan tüketiciye ulaşır ve bu iletişimi devamlı kılar. Her kitleye hitap eden ürünler ve ürün fiyatları da elbette farklılık arz eder. Örneğin bir şirket, aynı maliyette ve aynı özelliklere sahip iki ürünü, farklı markalar altında farklı kitlelere bambaşka fiyatlarla pazarlayabilir. Bu durumda markayı değil, ihtiyacınızı ön planda tutarak daha az harcamayla ihtiyacınız olan ürüne sahip olabilirsiniz.
Planlı Eskitme Tuzağı
Ürün yaşam döngüsü olarak nitelendirilen “planlı eskitme” bir endüstriyel tasarım konseptidir. Yüz yıldır hayatımızda olan planlı eskitme, insanların sürekli olarak satın almalarını sağlamak için ürünlerin belli bir yaşam süresi ile sınırlandırılarak üretilmesidir.
ABD’nin Kaliforniya eyaletine bağlı Livermore kenti itfaiye müdürlüğünün demirbaşı olan bir ampül, 1901 yılından beri sönmeden yanıyor. Bir zamanlar üreticiler ömrü iki bin beş yüz saati bulan bu ampülleri üretmek ile övünürken, ekonomik büyüme adı altında tüm tüketim alışkanlıklarını değiştiren bu yöntem ile ampüllerin ömrü bin saatte sabitlendi.
Geçmişten günümüze birçok üründe uygulanan bu yöntemin günümüzdeki en büyük etkilerinden birisini cep telefonlarında görüyoruz. Büyük paralar harcayarak aldığınız ve ona gözünüz gibi baktığınız cep telefonunuz aylar sonra yavaşlamaya başlayıp bir süre sonra kullanılamaz hâle geldiğinde siz de bir planlı eskitme mağdurusunuz demektir.
Planlı eskitme tüketici tarafından engellenemese de döngüsel bir tüketici olmak, daha az tüketmek, kaliteli ürün satın almak ve ürünlerin bakım ve onarım süreçlerini dikkatle takip etmek gibi bir dizi yöntemle bu tuzaktan en az hasarla kurtulabilirsiniz.
Hedonizm (Hazcılık) ve Anlık Tüketim Arasındaki Bağ
Hedonizm, yani hazcılık felsefesine göre insanın nihai amacı dünyada hazzı elde etmektir. Geçmişten günümüze çok tartışılan bu anlayış, bugün tüketim ile ilişkili olarak karşımıza çıkmakta; hedonizm ve anlık tüketim arasındaki ilişki hakkında birçok çalışma yapılmaktadır. İnsan yaşamının büyük bölümünü oluşturan tüketim faaliyeti, çağımızda temel ihtiyaçların karşılanmasından öteye geçerek bir haz alma aracına dönüşmüştür. Yapılan birçok bilimsel araştırma, tüketicileri plansız bir anlık satın almaya iten nedenlerin zevk, yenilik, eğlence gibi hedonik unsurlarla ilişkili olduğunu ileri sürüyor. Yine araştırmalara göre günümüzde; tüketimde “duyular aracılığı ile elde edilen haz”, yerini “duygular ve düşler aracılığıyla elde edilen haz”a bırakıyor. Reklamların tam da bu yüzden insanlara duygu ve düş pazarladığını söyleyebiliriz. Alışveriş merkezlerindeki atmosfer, arka fonda çalan gürültülü müzikler, mağazalara özgü kokular, indirim kampanyaları, kişiye özel indirim kodları gibi birçok etken plansız ve ihtiyaç dışı alışveriş yapmaya teşvik eden unsurlara dönüşebiliyor. Üstelik kimi zaman kişiler, bu plansız alışverişler sırasında yoğun bir haz yaşasa da, bir süre sonra pişmanlık duygusu ile başbaşa kalabiliyor.
Tüketerek Tükenmeyin
İnsan çoğu zaman manevi boşlukları maddiyatla doldurma eğilimindedir. Çaresizce gidermeye çalışılan bu boşluk ve eksiklik duygusu, kişiyi günlük yaşamında özlemini duyduğu ama ne olduğunu bilmediği şeyleri bulma arzusuyla sürekli tüketime teşvik ediyor. “Çünkü daha iyisine layıksın!” ve “İçindeki çocuğu mutlu eder.” gibi reklam sloganları, bilinçaltına “mutluluğun alışverişle elde edilebileceği” mesajını veriyor. Oysa devamlı tüketmek bir süre sonra kişiyi tüketiyor. Üstelik o manevi boşluk da dolmak şöyle dursun gün geçtikçe büyüyor. Bu yüzden izlediğiniz reklamlardan sonra alışveriş yapmak için hemen harekete geçmek yerine durun ve düşünün. İşte sizi “tek tıkla yanınızda” bulduğunuz ama aslında pek de ihtiyacınız olmayan ürünleri almaya teşvik eden reklamların büyülü dilinden kurtaracak beş yöntem.
- Bekleme süresi oluşturun İnstagram’da gezinirken birden karşınıza çıkan o güzel ayakkabıları sanki hiç ayakkabınız yokmuşçasına almadan önce durun ve derin bir nefes alın. Acil dürtülerle alışveriş yapmadan evvel kendinize biraz zaman tanıyın. Böylece ona gerçekten ihtiyacınız olup olmadığını daha iyi anlayabilirsiniz.
- Araştırma yapın Ani alma isteğinizi dizginledikten sonra ürün hakkında araştırma yapın. Örneğin elektronik bir aygıt almak istiyorsanız benzer ürünleri listeleyin. Fiyat ve performans karşılaştırması yapın. İnternetteki müşteri yorumlarını okuyarak fikir edinin. Belki de bu ürün aradığınız ürün değildir. Böylece bu ön araştırma sizi gereksiz bir alışverişten kurtarmış olur.
- Nasıl kullanacağınızı planlayın Eğer eviniz için bir eşya almak istiyorsanız onu nereye koyacağınızı ve nasıl kullanacağınızı hayal edin. Ya da bir kıyafet alacaksanız onu hangi kıyafetlerinizle kombinleyeceğinizi planlayın. Plansız alışverişler çoğu zaman kullanmayacağınız bir şeye para vermenize sebep olurken, bu yöntem sizi bundan kurtaracaktır.
- Ödünç alın ya da kiralayın Çoğu zaman yalnızca birkaç kere kullanacağımız ürünleri alarak hem israf yaparız hem de o ürünü evin bir köşesinde tozlanmaya terk ederiz. Bunu önlemenin kolay bir yolu var! Alacağınız ürünü ne sıklıkla kullanacağınızı belirleyin. Örneğin koltuğunuzu yıkayacaksınız ve reklamlar size koltuk yıkama makinasının hayatınız için ne kadar önemli olduğunu anlatıp duruyor. Oysaki yılda bir ya da iki kez kullanacağınız bu ürünü kiralamak size hem para hem de mekân tasarrufu sağlayacaktır.
- İkinci el alışverişe şans verin Birçok ürün, reklam dilinin büyüsü ile ani bir şekilde alınıp çok az kullanılırken, günümüzde yaygınlaşan ikinci el alışveriş platformları sayesinde o ürüne ihtiyacı olan farklı alıcılara ulaşıyor. Çocuğunuza büyük heveslerle aldığınız fakat onun pek de hoşlanmadığı bir oyuncak, bir başkasının çocuğunu pekâlâ mutlu edebilir. Siz de ani kararlarla alışveriş yapmadan önce bu platformlardan aradığınız ürünü uygun bir fiyata bularak tasarruf edebilirsiniz.
Bilinçli Ebeveynler Bilinçli Çocuklar
Yetişkinler için inanç, davranış ve alışkanlıklar üzerinde büyük etkisi olan reklamlardan korunmak daha kolay olsa da savunmasız olan çocuklar için aynı şeyi söylemek pek mümkün değil. Evde, okulda ve sokakta hemen her alanda karşılaşılan reklamların vermek istediği mesajları fark edip çocukları bilinçlendirmek de elbette ebeveynlere düşüyor. Reklamların, çocukları dış dünya ve sosyal hayat hakkında bilinçlendirmek, el yıkamak ve diş fırçalamak gibi olumlu davranışlara teşvik etmek gibi pozitif yönleri olsa da çoğu zaman negatif etkileri daha fazla. Reklamlarda teşvik edilen hazır gıda tüketimi obezite ve diş çürümesi gibi sağlık sorunlarına neden olurken, cinsellik ve şiddet içeren yetişkin reklamları çocukların psikososyal gelişimlerini olumsuz etkileyebiliyor. Ya da abartılı reklamlarla tanıtılan ürünleri alabilecek sosyo-ekonomik düzeyde olmayan çocuklar derin hayal kırıklığı yaşayabiliyor.
Okul Alışverişinde Dikkat Etmeniz Gereken 5 Madde
Yeni okul dönemi yaklaşırken aileleri heyecanla birlikte tatlı bir telaş da bekliyor. Kıyafet, ayakkabı, çanta ve kırtasiye malzemeleri gibi birçok kalemde alınacaklar listeniz kabarıksa alışverişe başlamadan önce bu beş maddeye dikkat etmenizde fayda var.
- Alışveriş listesi oluşturun
Alışveriş listesi ihtiyaçlarınızı doğru sıralamak için en büyük yardımcılardan birisidir ve sizi gereksiz ve yanlış satın almalardan kurtarır. Listeyi çocuğunuzla fikir alışverişi yaparak oluşturmak ve bu sırada ona göstereceğiniz yol ve yöntemler, çocuğunuzun da bilinçli bir tüketici olmasına katkıda bulunacaktır.
- İhtiyaçlarınızı kategorize edin ve sıralayın
Çocuğunuzun kaçıncı sınıfa gittiği ihtiyaçları tespit ederken belirleyici olacaktır. Kullanılacak temel eşyaları listenin başına yazabilirsiniz. İhtiyaçları önem sırasına göre sıralarken bu esnada bazı şeylere gerçekten ihtiyacınız olmadığını fark edebilir ve gereksiz tüketimden ve israftan kurtulabilirsiniz.
- Her şeyi aynı anda almak zorunda değilsiniz
Okul başlamadan önce tüm alışverişi bir anda yapmak zorunda değilsiniz. Alışverişi zamana yaymak bütçenize katkı sağlayacaktır. Yıl içerisinde indirimleri takip ederek ihtiyaçlarınızı çok daha uygun fiyatlara elde edebilirsiniz. - Elinizdeki ürünleri gözden geçirin
Alışveriş listesi oluşturmadan önce elinizdeki malzemeleri gözden geçirmekte fayda var. Önceki yıldan kalan kalem, defter, çanta gibi birçok eşya hâlâ kullanılabilir durumda olabilir. Böylece gereksiz alışverişten kaçınarak tasarruf etmiş olursunuz. - Kaliteli ürünleri tercih edin
Ayakkabı, manto, çanta, beslenme çantası, suluk gibi temel ihtiyaçlar kaliteli olduğu taktirde uzun yıllar kullanılabilir. Bu nedenle yıl içerisinde yeni bir masrafa girmemek için en baştan kaliteli ürünler tercih edebilirsiniz.
İçinde bulunduğumuz teknoloji çağında çocukları reklamlardan tamamen korumak mümkün olmasa da onların olumsuz etkilerini azaltmanın bazı yolları var
Çocuklarınızı bilinçli televizyon izleme ve internet kullanımı hakkında bilgilendirin.
Çocuğunuzun internet ve televizyon süresini sınırlandırın.
İzlediği içeriğin olumlu olduğundan emin olun.
Televizyon ve internette fazla vakit geçirmemeye dikkat edin. Unutmayın ki çocuklar anne babaların aynasıdır.
Reklamlarda gördüğü ve istediği her şeyi çocuğunuza almayın ve neden alamayacağınızı ona izah edin.
